مدنی ناپَرمانی چے اے؟

اریکا چنوئث

مدنی ناپَرمانئے لَبز نۆکی 100 سال اِنت که جۆڈ بیتَگ. مهانداس گاندی اے لَبزا هَما زَمانا که مان هُندُستان گۆن بِرتانیائے سامراجا گِر و دارَت، جۆڈی کُرت. چَه آ و رَند، بازێنے چَه دانشگاهیان و مدنی کارِندَهان چۆ که جین شارپ و کشیش جیمز لاوسون، اے لَبزا پَه اے نۆکێن چیزا کاربَند کُرت.

مدنی ناپَرمانی یَک کاهُمێن دێم پَه دێمی رهبَند اے که مان اے رَهبَندا بے­سِلاهێن مَردُمان گۆن وَ­ڈوَڈێن هَم­سَنَّت و گَیردولتی راهان (چو که زَهر گِرَگ، هَڈی و هَرتال کَنگ، هَرام کَنَگ، دِگَه نِهاد جۆڈ کَنگ و دِگَه بازێن رَهبَندان) پَه جاوَرئے بَدَل کَنَگا، بے وَتی دَینکارا زَلَر جَنَگ یا زَلَرئے بیمبا دَیَگا، کارمَرزَ کَنَنت.

مان اِنگرێزے زُبانا، «مَدَنی» لَبز چَه لاتینی «civis» گالا که مانایی «شَهروَند» اِنت گِرَگ بیتَگ. اے لَبزئے مَرچیگێن کارمَرز کَنَگ یَک هۆری زِمّه­وار­ی­یا پێشَ داریت، اے پَیما که لَهتے چَه مَردُمان وَتی هَکّ و نیازانا چَه وَتی چاگردئے نێمَگا جارَ جَنَنت. ناپَرمانی­ئے لَبز چَه لاتین «resistrere» گالا گِرَگ بیتگ که مان اے گالا «sister» هَما کاهُم اۆشتَگئے «stare» کارگال اِنت و «re-» پیش­بَند اے  که کارگالئے گێشتِری­یا پێشَ داریت. ایشئے مانا اێش ­اِنت که چَه مَدنی ناپَرمانی­ئے رَهبَندا دُرُستێن چاگردئے مردمان یَک­ جاها مُچَّ بَنت که گۆن گێشتِرێن زۆر و کُدرَتی بۆشتَنت و اِدالَت و زِمّه­واری­یا بلۆٹَنت. لَهتے چه مَدنی ناپرمانی رَهبَندان چۆ که پَه دستی شِرّی کَنَگ مان زندانی بانُکان، درَا نَرَوَگ چَه یَک رَسمی سَرکارئے کارگِسا، و … توانَنت که باز باز هَراب­کَنۆک و زِدّکنۆک بِبَنت. آ مردم یا سازمانان که بے­جَنگ و مِڈێن نهادانی آماچَ

بَنت، مزنێن هَتری مارَنت. اے پێمێن ناپَرمانیان، آوانی واک، جاگاه، و آسراتی­یا بے­راستێن گِچِنَگا که مُشکلا بگیشێنَنت، گۆن هَتَرا دُچارَ کَنت. پَه هَمے هاتِرا، اے مردم یا سازمامان گۆن دَزگیری، جێل، هِساب­کُرتگێن کۆشان، اَزاب دَیَگ و دِگَه زۆرانسری رَهبَندان، وَتی دَینکارانا که چَه بےجَنگ و مِڈێن رَهبَندان بَهرَ زورَنت، جَنَنت. آ کَسان که چَه بےجَنگ و مِدێن ناپَرمانیا بَهرَ زورَنت، آوانا اے زانَگ هَست که آوانی دَینکار آوانی مُکابِلا چَه جَنگ و مِڈی رَهبَندا بَهرَ زورَنت. بَلِه اے پَیمێن مَردُمان وَت چَه جَنگ و مِڈا وَتا دورَ دارَنت، پَرچے که آوانی هَمے سَسّا اِنت که جَنگ و مِڈ چَه دِگَه دُرُستێن کوَهنێن رَهبَندان ناکارآمَدتِر اِنت. بِلّ که لَهتے چَه مدنی ناپَرمانی­ئے واهۆکان سُهل و سَلاهَا مَنَنّت، بَلِه آ دُرُستان سُهل و سَلاها نَمّنَنت و آیی سَرا ایمانِش نێست. اے هَم هَست که دُرُست سُهل­واهۆکان چَه مدنی ناپَرمانیا بَهرَ نَزورَنت، هَرچُنت که لَهتے چَه سُهل­واهۆکان چه شَه اے جاها که مدنی ناپَرمانئی دیدگاه چۆ ٹَکا پَهمَگ بیت، گِهتِر اِنت که هَر یَکّے چَه مَدَنی ناپَرمانی­ئے گَپّانا گێشتر هورت­چاری بکنێن.آیی بَهرَ زورَنت.

اَوَل، مدنی ناپَرمانی یک «دێم پَه دێمی» رَهبَند اێت. آیی مانا اێش اِنت که اے رَهبندئے سَرا مَردُمان یا زُرمبِشان گۆن یَک کاهُمێن دێم پَه دێمی وَتی سیاسی، چاگِردی، مالی، یا اَهلاکی لۆٹانَ لۆٹ اَنت. مدنی ناپرمانی پَه زَبری دێم پَه دێمیا رواجَ دَنت، کارهرابی جۆڈَ کَنت و یَک واکے په موجودێن جاوَری اثرمَندیا، بَدَلی و ٹَگَلیا پَیمَ کَنت. اے دێم پَه دێمی هَما وَهدی چِستَ بیت که مردم بِمارَنت که زۆرمندێن مردمان، سازمانان، دَولتان یا سیاسی نِزامان وَشّێن رَپتارے گۆن آیان نێست. گُڈا آیان نۆکێن نِزامانے پَیمَ کَنَنت که بےاِدالَتی­یانا بُنگوَج بِکَننت. مدنی ناپَرمانی سُستی و بے­مارشتئے دَوا اِنت. دُوُم، مدنی ناپرمانیا گَیرپَوجی و بے­سِلاهێن مَردُمان بَید چَه شی که وَتی دَینکارا سیدَهێن آزارے بِجَنَنت، اَنجامَ دَیَنت. اے مردمان که بَدَلی­ئے لۆٹۆک اَنت، هَنچایێن مردم اَنت که گۆن وَتی پِگر و زانتکاریا– هۆر گۆن چاگِردی پَشار،

مالی، پَرهنگی و سیاسی اَزبابان – گۆن اَسَرمندی پَه وَتی شَهر و چاگِردا اۆشتاتگ­اَنت. مدنی ناپَرمانی هَما کارانا کَنت که بےجَنگ و مِڈ اَنت. پَه گێشتِرێن پۆلکار و زانتکاران، «مدنی» بَهر چَه «مدنی ناپَرمانی» لَبزا، پَه اَلّمی مانایی اێش اِنت که مان اے دێم پَه دێمی رَهبَندا، تیر و تُپَنگی و جَنگ و مِڈی رَهبَندان نێست اَنت. بَلِه هَنگَت «بےجَنگ و مِڈی» و «جَنگ و مِڈی کارئے» تاریپانی گَپّ نَگیشِّتَگ. آ مردم که مدنی ناپرمانیا کارَ بَندَنت، چَه سِلاه و لَٹّ و کُٹّی بیڈان چۆ که مُشت­جَنَگ، لَگَت­جَنَگ، بیر بَرَگ یا کُشَگ مان سیدَهێن دێم پَه دێمیا گۆن وَتی دَینکاران بَهرَ نَزورَنت. بَلِه زانَگَ لۆٹیت که «مدنی» لبزئے مانا «دوستانَه»، «مُهتَرمانَه» یا «مَڈایی» هَم نَه ­اِنت. بَلکے، پۆلکاران گێشترَ گوَش اَنت که وَتی دَینکارانی هَبرانی مانجایی، گُستاهێن کاران، دێم تَرّینَگ، کَتاک­سَری، شَرمِندَگ کَنَگ، پَنام کَنَگ و سِبیل کَنَگ، بےجَنگ و مِڈێن رِدا جاهَ گِرَنت. اے کاران اَگَه گۆن دِگَه رَهبَندان هۆر بِبَنت و کار بَندَگ بِبَنت، توانَنت که بازێن زَلری پَه دَینکاران و آوانی پشتپانان بِجَنَنت. سَیُم، پَه مدنی ناپَرمانیا باید اِنت که چَنت رَهبند گۆن یک و دِگرا هَمگِرَنچ ببَنت. اے کار یَک هِساب­بوتَگێن دێم په دێمی اے که پێسرا برنامَه­رێزی بوتَگ و پَه هِساب و کِتاب چَه وَڈوَڈێن رَهبَندانے چۆ که کار نَکنگ، هَرتال، کارا اۆشتایێنَگ، راه بَندَگ، هَمکاری نَکَنگ، یا هَمگوَرێن مالی، سیاسی، چاگِردی سازمانانی دێمروی، په واکئے اَڈّ کَنگ و پَشاری مِنُک چه اێردستێن مردمانی نێمگا بَهرَ زوریت. اے که بَس مَردُم سَڈَکانی تَها هَرتال بِکَنَنت، مانایی اے نَه­اِنت که آیان مدنی ناپرمانیَ کَنَنت. وَت­پَه­وَتێن و هَدارُکی سَڈَکی کاران که هَرپَیمێن مدنی مُچّیانی نیاما بےمَزَنێن همسَنَتّی­یان پَه یَک رَهبندے جۆڈَ بَنت، ای باز کَم توانَنت که یَک واک و جاگاهے پَه دراج­مُدَتێن بَدَلی بِبَنت. هَمے پَیما، یَک هَڈی و هرتالئے جۆڈ کَنَگ چَه یَک مُچّی­ئے نێمَگا، نَتوانت که یَک مدنی ناپَرمانی شَرتانی ببیت. مدنی ناپَرمانی نَه وَت اَڈَّ بیت و نَه یک زاهِری چیز اے. اێشی یَک دراج­مُدَتێن دێم­په­دێمی اے چَه هَمتُپاکێنمُچّیانی نێمگا- مدنی اَنجمنان، وَرنایانی مُچّیان، مُچّیان، دینی نِهادان، و دِگَه مدنی چاگردی مُچّیان- که هۆر گۆن زمانئے گوَزَگا په رَسَگ پَه یَک مَکسَدی گۆن هَمدِگرَا همکاریَ کَنَنت.

چارُم، مدنی ناپَرمانی هَما گَیرنهادی کاران اَنت. په دِگه گَپّی، مدنی ناپرمانی، هَما کَستی ناپَرمانی و کار کَنَگ ڈَنّ چَه نهادان، کانودان و مَزَنتِرێن نِزامان اِنت که گێشتر ناآدلانه و ناشَری زانَگ َ بَنت. مدنی ناپَرمانی گێشتر مان شِرّی پَیم کَنَگ، جُپت دَیَگ، نِزۆر کَنَگ، دَور دَیَگ یا جَهنشین کَنَگ پَه نهادانی رِدا کارَ کَنت. رای دَیَگ، دێم پَه دێمیانی مُچّی بَرجَم دارَگ، دراجێن نامه­یانی نبیسَگ و جَم جَنَگ، چێر و اَندَری کار کنگ، یَکّی چَه کُنگُرهئے­ باسکانا لۆٹایێنگ، و کانودی پشتپانی مُچّیانی اَڈّ کَنگ بازبَرا مدنی ناپَرمانی زانَگ نَبَنت، پَرچے که اے کاران دُرُست هَما نزامانی رِدا انجام گِرَنت. بازێنے چَه رَهبَندان که مدنی ناپرمانی زانگ بَنت، ڈَنّ چَه رَسمی رَهبَندان انجامَ گِرَنت. اے رَهبندان اێش اَنت: گَیرآزات و گَیرکانودی هَرتالانی بَرجَم دارَگ، «ناآدلانه­اێن کانودانی» نَمّنَگ، زَهر گِرَگ و کارانی بَندکنگ­ئے برجم دارَگ، مالیات نَدَیَگ و راستاراست بانگانَ بَندَگ، چیزانی هَرام کَنَگ و یک سیاستمَدارئے کارگِسا گِرَگ و دارَگ. اِی دُرُست کاران بازبَرا گَیرنهادی زانَگ بَنت و سَدانی سَد دِگَه هَنچُشێن کار هَمی رِدا اۆشتَنت. اَلبَت، چَه اَمَلی بابَتا، بازێنے چَه مدنی ناپَرمانی مُچّیان نهادی و گَیرآزاتێن کارانا گۆن یَک و دِگَرا هۆرَ کَنَنت. پَه دَروَر، اَمریکایی مدنی هَکّانی زرُمبِش، وَڈوَڈێن دُرۆشمان چَه مدنی ناپَرمانیان(هَنچۆ هَرتالان، بَسانی هَرام کَنَگ، چاشتانی وَهدئے زَهر­گِرَگ، زورۆکانی هَرام کَنَگ، هامۆشێن راه­رَوَگان، نُماز و هۆرێن اِبادَت، مزنێن هَرتالان، زِندانانی کَستی آشۆب کَنَگ، و دِگَه بازێن رَهبَندیا)، هَمگوَر گۆن کوَهن­ترێن سیاسی رَهبَندان چۆ که هۆرێن بیانه­یانی سادِر کَنَگ، کانودی پشتپانی، چێر و اَندَری ترانان گۆن اِسپیتێن ماڈی­یا و کُنگُرَهئے زانتکاران، و پشتپانی چه زِدّ­جِراتپَرَستی واستاران پَه دَولتی کاران کاربَندَ کَنت. بَلِه رَند چَه اے گَپّان، آ زُرمبِشانے که بَس پَه نهادی کاران هَنچۆمُچّی­یانی بَرجَم دارَگ پَه سیاسی واستارانی پشتپانیا یا کاگَد نبیسَگ په دَولتی کارواجَهان، بازبَرا مدنی ناپرمانی زرمبش زانَگ نَبَنت.

آهِرسَرا، مدنی ناپَرمانی­ئے مکَسَد اَسَرمندی مان مَوجودێن جاوَر اِنت. مدنی ناپَرمانی بَدَلی­ئے رَندا اِنت، یَک اِنگلابی بَدَلی مان یَک مَزَن­تِرێن جاوَرے. مدنی ناپَرمانی یَک مَردُمی یا مدنی چیزے که هَم­سَنّتێن مُچّیان گۆن هَمدِگَرا کُمَکَ کَنَنت که پَه یَک مَزَن­تِرێن رُمبئے جاها سیاسی، مالی، چاگردی، دینی، یا اَهلاکی، هۆرێن لۆٹِش بِبیت. پَه دَروَر، سیَه­پۆستێن کارِندَهان مان مدنی هَکّانی زرُمبشی دَوره­ها، بَس پَه کارِندَهانی هَکّانی مُۆکَگا زَهمَت نکَشّتَگ، بَلکے آیان اێشی رَندا بوتگ اَنت که دُرستێن جِتاسازی­ئے نِزاما، جِرات­پَرَستی، و اِسپێتێنانی جِراتی بَرتَری یا مان اَمریکا بُن­گوَجَ کَنَنت. یا پَه دَروَر، سودانی اِنگلاب که مان آوریل 2019 عمر البشیری دیکتاتوریا سَر و چێر کُرت و یک رَستَرێن رِژیمیا پَه دموکراتیکی بَدَلی­یان پَه پهکێن سودانی مردمان زیان کُرت. اگر بزانێن که مدنی ناپَرمانی چے اِنت، وَشّ اِنت که بزانێن که اے ناپَرمانی چے نَه اِنت. اول، مدنی ناپَرمانی بَس یَکّێن رَهبَندئے کاربَندَگ چۆ که «هَدی=اعتراض» نَه اِنت. مدنی ناپَرمانی بازێن بےجنگ و مِڈێن رَهبَندان چۆ که هَرتالان، اعتصابان، گَڈَه/ گِرّ، جهنشینێن نهادانی اَڈّ کَنَگ، و دِگَه هَمکاری نَکَنَگ اِنت که ریشه­دارێن واکانی بُن­گوَج کَنَگئے لۆٹۆک اِنت. اے رَهبَندان باید سازماندهی و هم­پَیم بِبَنت. گێشتر مدنی ناپرمانی مُچّیانَ رَهدَربَر هَست اِنت که آیان په مُچّیانی هَم­پَیمی و مَکسَدئے دێما بَرَگا کُمَکَ کَنَنت. هَڈی کَنَگَ توانت که یَک بَهرے چه مدنی ناپَرمانیا بیت، بَلِه هَڈی کَنَگَ توانت که وَت­جوش، بے­سِلکێن سازماندهی، بے­مَکسَد، بے­رَهبند یا مدنی ناپَرمانیان­ئے هۆرێن مُچّییان اَنجام بِگیرت. مَردَمان پَه هَرتال کَنَگا مان سَڈَکانَ یایَنت که وَتی واکُنِشا پَه یک پَیمے پَه رَستَری یا اێرجَنَگی سیاست که نۆکی اێلام بوتَگ پێش بِدارَنت. آیان وَتی هِژما پێشَ دَارَنت. بَلِه مدنی ناپَرمانی پَهک اێشی نَه اِنت. مدنی ناپَرمانی باید گۆن مُدامی کاران و هَم­سَنتّی و هۆری و بَهر زورَگ چَه چُنت رَهبندئے هۆری­یا تَه رَسَگ پَهدِلجَمێن مَکسدا هَمراه بِبیت. هَکّ اێش اِنت که اێوَکێن هَڈیانی آسَر چَه هۆرێن هَڈیانی آسَرا که مزنێن مدنی ناپرمانی مُچّیانَ اَنجامَ دَیَنت، دِگَه راز اے.

دُوُم، مدنی ناپرمانی بَس اے نَه­اِنت که دێم په دێمی­یانَ پَه سُهل و سَلاه بگیشێنیت. اصلی گَپّ اێش اِنت که مدنی ناپَرمانی دێم پَه دێمی­یا گێشتِرَ کنت. بله سُهل و سَلاه مان بازێنی چه مدنی ناپرمانیانی مُچّیان(کمپین) اَسَرمند اِنت، هم یَک راهے پَه وَت په وَتی اَڈ و جَنجالانی گیشێنَگا، و هَم راهے پَه گَپّ و تران که وَتی دَینکارانا پَه ترانا بکَّشنت. پَه دَروَر، مان لهستان، سال 1989، یَکّے چه راهان که سَوَب بوت هَم­سَنّتی­ئے زُرمبِش کمونیستی دَولتا چِست بِکَنت، تاریخی گِردێن مێزئے ترانان گۆن کمونیست پا­ٹئے سَردَمداران اَت. مان اے ترانان گێش چَه 30 هم­سَنّتی زرمبش و اپوزسیونئے رَهدَربران توانت که دَولتا رازی کَننت که آزات و اێوَکێن کارگرانی هۆری­یانا اجازَت بِدَیَنت که کارَ بکننت. چُنت ماها رَند، هم­سَنّتی، سَراسرَی گِچێنکاری­یا پرۆش دات و کمونیست پا­ٹئے چَه لهستانئے اِستبدادی هُکومتا چِست کُرت. اێشی اتحاد جماهیر شوروی کمونیستانی سَرمَستِری مان رۆدَراتکی اروپائے آسَری بُنگێج اَت. هم­سَنّتی پَه اے هاتِرا کامیاب بوت که توانتی دَولتا پَه ترانا وادار کَنت. پرچی که نُه سالئے مُدّتا مدنی ناپرمانی­ئے مُچّی، چُنت کامیابی چۆ که زَهر گِرَگ، کارجاهانی تاتیلی، هَڈی­یان، چێرزَمینی دانشگاهانی جۆڈ کَنَگ، و گَیرکانونی رۆتاکی پَه نامِ Solidarnosc (هَم­سَنّتی) چاپ و شِنگ کَنَگ، کَٹّت.  سوم، مدنی ناپرمانی گۆن بے­جنگ و مِڈیا یَکّے نَه اِنت، گواهے توانت چَه اے اَندێشا بَهر بزوریت. پابَندی پَه بے­جنگ و مِڈیئے مانایا مدنی ناپَرمانی­ئے جاها، چَه اَهلاکی دَلیلان که بےجَنگ و مِڈی هَم چَه اَزبابی و هَم چَه مَکسَدی بابَتا گِهتِرێن سیاسی دیدگاه اِنت، سَرچَمَّگَ گیرت. اَسلی بے­جَنگ و مِڈی، بَهر­زورَگ چَه جَنگ و مِڈا اَهلاکی نِزَرا مَهنَ کَنت. چَه دِگَه نێمَگے، سُهل­لۆٹی یَک اَسلی دیدگاه اے که جَنگ و مِڈا پَه هَر پَیم رَدَ کَنت و آیی­یا گَیراَهلاکیَ زانت. چَه آ جاها که بازێنے چَه سُهل­لۆٹۆکان باوَر کُرتَگ بےجَنگ و مِڈێن چیزان گِهتِر چَه جَنگ و مِڈی چیزان کارَ کَنَنت، گوَشَنت اے چَه اَهلاکی اَزبابا و مَکسَدی دُرُستی یا اَسلی تاهُدی اے.

اے بُن­گَپ(=موضوع) پَه آ کَسانے که وَتا په مدنی ناپَرمانیا باوَرمَندَ زانَنت، پَهک جۆڈ نَه اِنت. آیان اَوَل­سَرا مُمکِن اِنت که استراتژی­یا بِچارَنت، نَه اَهلاکا. گێشتِرێن مدنی ناپَرمانیئے پشتپانان اے رَهبَندا یَک کاربُردی جاهگیری جَنگ و مِڈئے جاها زانَنت. پَه همے هاتِرا آیانی لۆٹ اێش اِنت که بِزانَنت مدنی ناپَرمانی کَدی و چۆنَکا کارَ کَنت، نه اێشی که بارێن چَه اَهلاکی بابَتا چَه جَنگ و مِڈا گِهتِر اِنت یا نَه. گۆن هَمے اَهوالا (= با این حال)، بازے چَه کَسانے که اے بارَوا پَٹّ و پۆلَ کَنَنت یا چَه استراتژیک و بے­جَنگ و مِڈێن کاران پُشتپانیَ کَنَنت، وَتا سُهل­لۆٹَ زانَنت.

دُرُستێن بے­جَنگ و مِڈێن رَهبَندان دێمگیر، گێشتِر گَیرکانونی و گَپّ­و­گُزاری اَنت. اے رَهبَندان سَوَبَ بَنت که دِگَران، چَه هَرچۆنێن مُساپِران بِگِر تَه سیاسی کارواجَهان ناراهَت و هِژمناکَ بَنت. آ مردمان که گۆن بے­جَنگ و مِڈێن کاران درگیر اَنت، مُمکِن اِنت که دَزگیر بَنت و لَٹّ و کُٹّ بَنت، بَلِه بے­جَنگ و مِڈێن رَهبَندان هِچّ­بَر پَه دِگَرانی لَٹّ و کُٹّ و بیمبا دَیَگ کار بَندَگَ نَبَنت.

چِه چیزے سَوَب بیت که مدنی ناپَرمانی­ئے مُچّی­یان بُنگێج بِبَنت؟

مدنی ناپَرمانی مُچّی­یان پَه بے­هِسابێن سَوَبانی پێشَ یایَنت. بازێن بے اِدالَتی­یان و تَوهینان که پَه مَردُمان رَوا دارَگ بَنت، مردمان مجبورَ بَنت که یَکجاها مُچّ بِبَنت و چَه وَڈوَڈێن راهان اے بَدرَپتاریانی دێما بۆشتَنت. پَه هَمے هاتِرا سَکّ اِنت که زانَگ بیت کَدی اے ناپَرمانی­یان بُنگێجَ بَنت. پَه هَمے هاتِرا، گوَشَگَ بیت که چُشێن زُرمبِشانی سَوَب هَمێش اِنت که زۆرانسران نَلۆٹَت اے زُرمبِشان گێشتِر و گێشتِر بِبَنت.

بَلِه چُنت کلیدی چیز هَست اَنت که گۆن مدنی ناپَرمانیانی هَرکتان هَمگِرَنچ اَنت. یَکّی چَه آ چیزان که سَوَب بیت مدنی ناپَرمانیانی مُچّیان بُنگێج بِبَنت، مَردُمانی شُمار(= جمعیت) اِنت. مَزَنێن مُلکانے چۆ که چین، هند، اَمریکا و روس ممکِن اِنت که گێشتر چُشێن سیاسی رویدادانا بگِندَنت. دِگه چیزی هَما «وَرنایانی چِست بَیَگ» اِنت که آیانی سِند 15-24 سال اِنت و آیان یَک ناسازگارێن بَهرے چَه چاگردی مَردُمان اَنت. اے دومی چیز باز زَلور اِنت، پَرچا که کارِندَهێن وَرنایان، هاسکار دانشجویانَ، مَیل هَست که هَڈی کَنَگ و ناپَرمانیانا سُکێن بِدَیَنت. اێشی سَوَب اێش اِنت که اے پَیمێن وَرنایانَ گێشتر مُۆه هَست اِنت و آیانا گێشتِر دلیل په چیزے کَٹّگا و کَمتِر دلیل پَه چیزے چَه دَست دَیَگا هَست اِنت.

بازے چه مردمان چۆش مارَنت که مالی سَکّیان، رایج­ترین دلیلان پَه اے پَیمێن مَردَمی زرمبشان اَنت. بله ما نَگِندێن که مالی سَکّیان چۆ که نَداری، نابرابری، چیزانی گران بَیَگ، یا مالی سُرێنَگان (=شوک­ها) … پَه یَک نِزام­مَندێن تَرزے نَتوانت که مان 1995-2013 سالانی مُدتّا مَردُمی مَدَنی ناپَرمانیانی مبارزه­یانی سَوَب بِبَنت. چَه دِگَه نێمگے، ما گندێن که سیاسی جُرمان چۆ که زۆرانسری و الّمێن انسانانی هَکّانَ نادید گِرَگ، چۆ که اَزاب دَیَگ، لَٹّ و چۆپ، سیاسی زندانی، یا وَت­سَرێن کُۆشان که پُلیس یا دَولت آیان اَنجامَ دَیَنت، اے زُرمبِشانی سَوَب زانَگَ بَنت. پَه دِگَه گَپّی، هَر چِنکَه که یَک حکومتی گێشتِر جَنۆک و چۆپۆک بیت، اّهتِمال گێشتِر اِنت که مان آ کِشوَرا بےجَنگ و مِڈێن زُرمبِشان چَه مَردُمی نێمَگا گێشتِر بِبَنت.

هَنچۆ پَٹّ و پُۆلان نِشانَ دَیَنت که چیزانے چۆ که سَواتداریئے میزان، نۆکێن سِلاهی درگیری­یان، کَومی یا زُبانی بازیان، وَتواهیانی وَدان (پَوجی، شَکسی، یَک­پاتی یا پادشاهی)؛ و مالی رُدۆم یا چیزانی گران بَیَگا، هِچ نِزام­مَندێن بَستگیے گۆن اِی چیزا که یَک کِشوَرئے مردمان مدنی ناپرمانی زُرمبِش بِکَنَنت یا مَکَنَنت، نێست اِنت.

مدنی ناپرمانیئے مُچّیئے مَکسَد چے اِنت؟

گێشترێن زُرمبشان بَس یَک چیزی­یا وَتی مَکسَدَ نَکَننت. آیانا مَزنێن واهَگ و لۆٹ هَست­اِنت که گێشِر آوانی باروا مان زُرمبشا گَپَّ کَنَنت، هاسکار اگر آ زُرمبشا هَر پَیمێن پُشتپان چَه هَر پَیمێن چاگردی مردمان بِبیت. بازێنے چَه کارِندَهانی باوَر اێش اِنت که یَکّ و اێوَکێن مَکسَد اِنکَه زَلور نَه­اِنت که یَک رۆشِن و سَرراستێن مَکسَد اے.

چه آ جاها که گێشتر یَک بَدێن چیزئے گار کَنَگ چَه یَک وَشّێن چیزئے لۆٹَگا آسان­تِر اِنت، پَه مردمی زُرمبِشان آسان­تِر انت که بی­رَهمێن دیکتاتوریا چَه هُکومتا بَکّشَنت («مردم لۆٹَنت که رژیما چَه بَین بِبَرنت») تان بِمَّنَنت که کَی هُکومت بِکَنت و یا چۆنێن دَولتے گچێن کَنَگ بِبیت.

په مَکسَدی رَسَگ یک مکسدی سَرا په رۆشنی و سرراستی مانا اێش اِنت که زُرمبِشان پَه هَدارُکے وَتی لۆٹ و واهَگانا یَک کِرّا بِلَّنت و یا بَس چُنت دانَگ چَه وَتی مَکسَدانا وَتی مَکسد کَرار بِدَیَنت که آ زُرمبِشئے کامیابیا دێم پَه گُدسَری مَکسَدان دێما بِبرَنت.

[1] اے نِبِشتانک هُردێن دُرۆشُمے چَه کتاب Civil Resistance (What Everyone Needs to Know) اِنت که اریکا چنوئث نِبِشتَگ. اے کتابا آکسفوردئے شِنگ­کار مان سال 2021 شِنگ کُرتَگ. [1] Erica Chenoweth مدرسه کندی­ئے پۆلکار و استاد مان هارواردئے دانشگاه اِنت.

[i] Erica Chenoweth مدرسه کندی­ئے پۆلکار و استاد مان هارواردئے دانشگاه اِنت.